Ali Güveloğlu*
Tarlalarının yakınında yerleşik hayata geçmek konforlu gelmiş olacak ki iki bin yıl içinde bilinen dünyanın büyük çoğunluğu bu cins bir hayat ve üretim biçimini benimsemişti. Romalılar evvel İtalya’yı akabinde tüm Akdeniz coğrafyasını denetimi altına aldığında insanlık, tarım kültürünü başlatalı en azından 7 bin yıl olmuştu.
Eski Roma’da tarım faaliyetlerinin yürütüldüğü araziyi üç farklı evrede görüyoruz. Birincinin kuruluş devrinde seçkin ailelere eşit ölçüde verilen yahut zorla elde ettikleri municipium isimli topraklarla bir nevi şahsî mülkiyet oluşturuyordu. Cumhuriyet devriyle birlikte mülkiyet biçimi dominium ismini aldı; artık toprak sahibi kökten sahiplik savında bulunamıyor, yalnızca işlediği topraklarda hakim olduğu tezini sürdürüyordu. MÖ 3. yüzyıldan itibaren Romalılar evvel İtalya’nın tamamını akabinde da Sicilya, Korsika, Kuzey Afrika, Makedonya ve MÖ 133-129 ortasında Batı Anadolu topraklarını ele geçirmeye başladılar. Her şeye uygun bir isim bulma konusunda uzman olan Romalılar deniz çok ülkelerde ele geçirdikleri tarım yerlerini proprietas olarak isimlendirdiler. Bu ismi türetirken provincia teriminden yararlandılar.
ARAZİ-MÜLKİYET KAVRAMLARI
Provincia’yı biz eyalet olarak adlandırsak da birinci ortaya çıktığı devirde “bir kumandana deniz çok toprakları ele geçirmesi için sonlu bir mühlet ve alan için geçerli olan emretme yetkisi” manasına geliyordu. MÖ 1. yüzyılın son çeyreğinde idarenin cumhuriyetten imparatorluğa dönüşmesiyle birlikte başka pek çok şey üzere arazi–mülkiyet kavramlarında da değişiklik yaşandı. Artık şahıslar ellerinde bulundurdukları topraklar üzerinde mülkiyet savından çok hükümdarlık savını yürütüyordu; tarım yapılan arazi devlete aitti ve ismi ‘ager publicus’ idi. Özel mülkiyetteki arazi ‘ager privatus’ olarak isimlendirilmişti, bu çeşit yerde yapılan tarım başlarda küçük çaplı olduğundan ya bölgesel kalıyor ya da kişinin kendi muhtaçlıklarını karşılıyordu. ‘Ager privatus’un sakıncalı yanlarından birisi satışının mümkün olmasıydı. İmparatorluk periyodu zenginleri bu açık kapıyı bir fırsata çevirmiş ve küçük çiftlikleri tek elde toplayarak dev topraklara sahip olmuştu. Bu sayede arazinin üzerindeki devlet denetimini kısıtlayarak ‘latifundium’ isimli çiftliklerde üretim yaptılar.
Aslına bakılırsa bu sorunu birinci fark edip tahlil bulmaya çalışan kişi Tiberius Sempronius Gracchus olmuştur. MÖ 133 yılında halk temsilcisi olarak seçilirken bireylerin elinde bulundurabileceği arazi ölçüsünü 500 iugara (yaklaşık 125 hektar) ile sonlandırma kelamı veren Graccus’un maksadı bu ölçüsü aşan toprağa el koyup onu bir aileye yetecek boyutlara bölüp fakir köylülere dağıtmaktı. Başlarda fakir halk tarafından güzel karşılanan bu teşebbüs yasa teklifini oylayacak senatörler tarafından engellenmeye çalışıldı; zira büyük arazi sahiplerinin birçok onlar ortasında yer alıyordu. Gracchus birinci yılında küçük birtakım muvaffakiyetler elde ettiyse de asıl maksadına ulaşamadan MÖ 132’de yine temsilci seçilmeye çalışırken varlıklı toprak sahiplerinin kışkırtması sonucunda öldürüldü.
Gracchus Kardeşler. Ondan on yıl sonra MÖ 123’te bu sefer küçük kardeşi Gaius Sempronius Gracchus birebir vaatlerle ortaya çıkıp tıpkı mevkiyi ele geçirdi; bahtı ve sonucu da ağabeyininkinden farklı olmadı. İki kardeşin toprak ıslahatı vaatleri sırasında küçük çaplı kazanımlar ve bir ölçü da toprak elde etmeyi başarmış olan küçük bir küme daha MS 1. yüzyılın birinci çeyreği dolmadan ellerindeki toprakları ve imtiyazları kaybettiler. Böylelikle latifundialar artık Roma tarım tarihinin resmi birer modülü olmaya başladı.
AGER PUBLİCUS VE LATİFUNDİUM
Artık MS 2. yüzyıla gelindiğinde Romalıların ‘ager publicus’ ve ‘latifundium’ isimli iki farklı çeşit yerde, kendi periyotları için konvansiyonel denilebilecek boyutta ziraî üretim yaptıklarını biliyoruz. İsimleri ve statüleri farklı olmasına rağmen her ikisinde de üretim süreçleri köle gücüne dayalıydı. Romalılar bu topraklarda birinci olarak arpa, buğday ve akdarı üretiyorlardı. Bunlardan öbür en çok üretilen sebzeler ortasında soğan, pırasa ve lahana yer alıyordu. Plinius’tan öğrendiğimize nazaran İtalya’nın kuzey bölgeleri üzüm üretiminde daha revaçta iken güneyde elma, armut, erik üzere ağaçlarda yetişen meyveler üretiyordu. Zeytin yarımadanın en kıymetli ziraî eseriydi, zira eser hasadından sonra endüstriyel bir boyuta taşınıyor ve zeytinyağına dönüştürülüyordu. Tarımla birlikte hayvancılığın gelişmesi beklendiği üzere oldu. İsmini Herkül’ün kaybettiği danası Vitilius’tan alan, İtalya yarımadasında en çok yetiştirilen dört bacaklı hayvan sığır oldu, onu koyun ve domuz takip etti. Çiftliklerin yakınlarında bulunan ahırlarda yetiştirilen hayvanlardan köleler sorumluydu. Cato ve Columella arazinin ne biçimde işlenmesi gerektiğini detaylı olarak anlatmışlardı, daha güçlü erkek köleler ağır işlerde çalıştırılmalı, güçsüzler, bayanlar ve çocuklar toprak çapalama, çürük meyveleri ayıklama ya da ambar ile tarla ortasında yük taşıma işlerine koşulmalıydı. Üretimi muhafaza ve sürdürme maksadı güden bu cins çiftliklerde hasta kölelerin bulundurulması bile beğenilen karşılanmıyordu, bunlar hem güzelleştirme masrafı çıkarıyor hem de hastalığı başka kölelere bulaştırma riski taşıyordu, o halde derhal satılmalıydılar Cato’ya nazaran.
Roma Periyodu hasat makinesi Gallic Vallus. SU KEMERLERİ
Roma’da saban, kürek, kazma, bel, dirgen üzere kolay el aletlerinin yanı sıra hasat sırasında işi kolaylaştıran periyoduna nazaran gelişmiş aletler de bulunuyordu. Bunlar günümüzün biçer döverlerinin atası üzere iş görürken bir hayvan tarafından sürülüyor ve bir insan tarafından kullanılıyordu. Teknik olarak ön tarafa takılan orakların kestiği buğday sapları ile birlikte aletin ön tarafında bulunan hazneye birikiyordu. Gallic Vallus olarak da isimlendirilen bu ilkel alet Romalıların işini oldukça kolaylaştırmış olmalı. Lakin Roma tarımına en çok hizmet eden teknolojik buluş su kemerleriydi, kentlere uzak su kaynaklarından taze ve devamlı su sağlamak emeliyle inşa edilen su kemerleri yerlerin randımanını artırmaya da yardımcı oldu. Bu sayede daha âlâ sulanan topraklardan daha çok randıman elde edildi. Sulamayla birlikte doğal gübrelemeden de haberdar olan Romalı çiftçi eserinin kalitesini ve ölçüsünü artırmak hedefiyle her yolu denedi diyebiliriz.
İtalya toprakları her vakit güllük gülistanlık değildi; bir kez kendi güvenliğini sağlamak zorundaydı. Zira gece yarısı baskınıyla çabucak her vakit çiftliğiniz yağmalanabilirdi lakin biz daha büyük tehlikelerden kelam edeceğiz. Mesela MÖ 4. yüzyılın birinci çeyreğinde Roma’yı kuşatıp ağır bir mağlubiyete uğratan Galler hücumları sırasında etraf köylere ağır ziyanlar verilirken, köylüler topraklarını bırakıp kaçmak zorunda kalmıştı. Yaklaşık 150 yıl sonra Orta İtalya köylüsü bu sefer daha büyük ve daha uzun süren bir tehditle karşı karşıya geldi. MÖ 218-201 ortasında Kartacalı kumandan Hannibal’in İtalya’da yürüttüğü kovalamaca ve savaşlar Roma’nın tarım kültürüne önemli manada ziyan vermişti, bu savaşlar sırasında Orta İtalya’da yerleşik tarımla uğraşan köylü sınıfı can güvenliğini sağlamak için korunaklı kentlere yerleşti. Savaşlar kısa sürse de tesirleri büyük oldu, toprağı terk eden köylüyü bir kere daha toprakla bütünleştirmeye daha çok vardı. Nihayet MÖ 146’da Kartaca tehlikesi bertaraf edildi fakat çok geçmeden MÖ I. yüzyıla damgasını vuran iç savaşlar patlak verdi. Bu sırada Roma, bilhassa buğday temininde neredeyse büsbütün dışa bağımlı hale geldi. Topraklar terk edildiği üzere çiftçilik geleneği de kesintiye uğramış, yeni gelen birkaç jenerasyonun atadan kalma bilgi birikimiyle kontağı kesilmişti.
Romalıların tarım kültürüne dair yazılı yapıtları birinci olarak Kartacalı Mago’nun kendi lisanında kaleme aldığı düşünülen ‘Rusticatio’ isimli yapıtına dayanır, eser günümüze ulaşmadıysa da uzmanlar Romalı muharrirleri etkilediği istikametinde hemfikirler. Akıllı bir imparator olan Augustus MÖ 27’de idarenin başına geçerken bu kesintinin farkındaydı. Onun teşvikleriyle başlatılan bir devinimle Columella, Varro ve Plinius’un yapıtları Romalı köylünün tekrar toprakla bağ kurmasını sağladı. Eski bilgiler yine hatırlandı ve İtalya köylüsü yine tarım yapmaya başladı. Roma devleti buyruğu altındaki ‘ager publicus’un ölçüsünü biliyor, bu yerden ne kadar tahıl üretileceğini öngörüyor, bu ölçü üzerinden alacağı vergiyi hesaplıyor ve ihtiyaçlarını düzenleyebiliyordu. Hatta bu yerden çıkan tahılla ne kadar asker besleyebileceğini ve halkı doyurabilmek için daha ne kadarına gereksinimi olduğunu da biliyordu.
MS 3. yüzyıldan itibaren işlerin Roma aleyhine yol aldığını söylemek yanlış olmaz. Evvel Mezopotamya ve Balkanlar sonra Güneydoğu Avrupa ve Afrika toprakları birer birer kaybedildi, akabinde İtalya ve Roma da kaybedildi. Böylelikle 476 yılında Batı Roma İmparatorluğu yıkıldı, yerine Germen kabile şeflerinden Odoakr tarafından İtalya Krallığı kuruldu. Böylelikle bin yıldan uzun müddettir aralıksız olarak devam ettirilen gelenekler aniden kesintiye uğradı. Germenler şarap yerine bira içtikleri için Romalıların engin üzüm bağları sahipsiz kaldı, bira yapmak için gerekli arpayı ya yağma yaparak ele geçiriyor ya da kölelerine yetiştirtiyorlardı. Ekmek tercihleri de buğday yerine arpaya yönelmişti, hayvancılık ziraî üretimden daha kıymetliydi. Bu nedenle vergi toprak üzerinden değil hayvan sayısına nazaran toplanmaya başlandı, çoğunluğu kölelerden oluşan çiftçiler domuzlarını beslemek için ormandan meşe palamudu toplamaya başladı. Böylelikle vergi hesaplamaları arazi ölçüsüne nazaran değil ormandan toplanan yemişe nazaran hesaplanmaya başlandı. Ziraî üretim hesaplamaları bir kenara bırakıldı, Odoakr krallığında ziraî eser elde etmenin yolu sefere çıkmak olmuştu.
*Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü